Ngày 10/7/2025, tại TP. Nha Trang, sự kiện ấn tượng đã diễn ra khi UBND tỉnh Khánh Hòa tổ chức Lễ công bố và đón nhận Bằng xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt cho Tháp Bà Ponagar. Đồng thời, “Tri thức khai thác và chế biến trầm hương Khánh Hòa” cũng được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Sự kiện này không chỉ củng cố công tác bảo tồn di sản mà còn mở ra hướng đi mới cho phát triển kinh tế văn hóa thông qua du lịch.
Tháp Bà Ponagar – Di sản văn hóa đặc sắc

Tháp Bà Ponagar là quần thể kiến trúc Chăm cổ nổi bật, được xây dựng từ thế kỷ VIII đến XIII. Công trình được làm từ gạch nung với các chạm khắc tinh xảo, thể hiện trình độ nghệ thuật cao của văn minh Chăm Pa. Trung tâm của di tích là Tháp Chính, cao 23 mét, thờ Thiên Y A Na – vị Thánh Mẫu được cả cộng đồng Chăm và Việt tôn kính.
Trước đó, vào năm 1979, Tháp Bà Ponagar đã được xếp hạng là Di tích kiến trúc – nghệ thuật cấp quốc gia. Đến năm 2012, lễ hội Tháp Bà đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Việc nâng cấp lên hạng “đặc biệt” cho thấy sự ghi nhận toàn diện về giá trị kiến trúc, tín ngưỡng và nghệ thuật của di tích.
Lễ hội Tháp Bà – Kết nối văn hóa và tín ngưỡng

Mỗi năm, lễ hội Tháp Bà diễn ra từ 20–23 tháng 3 âm lịch, thu hút hàng chục ngàn người hành hương từ khắp nơi, tham gia các nghi thức cầu mong quốc thái dân an, mùa màng bội thu với các hoạt động như lễ thay y, thả hoa đăng, múa bóng, hát văn. Đặc biệt, điệu múa dâng Mẫu của các cô gái Chăm- Việt trở thành điểm nhấn hấp dẫn, làm phong phú thêm bản sắc văn hóa đa dạng vùng miền.
Ông Trần Quốc Nam – Chủ tịch UBND tỉnh Khánh Hòa, nhấn mạnh tại buổi lễ rằng Tháp Bà Ponagar mang trong mình những giá trị kiến trúc, nghệ thuật, văn hóa và lịch sử tiêu biểu. Ông còn đề xuất Sở Văn hóa – Thể thao – Du lịch cần nghiên cứu và đưa ra giải pháp bảo tồn, khai thác hợp lý giá trị văn hóa truyền thống gắn với di tích.
Trầm hương – Di sản văn hóa phi vật thể của Khánh Hòa

Trầm hương, một sản phẩm đặc trưng của Khánh Hòa, cũng được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Với tín ngưỡng thờ Thiên Y A Na, người dân nơi đây đã duy trì nghề trồng trầm và sản xuất trầm hương từ lâu đời. Việc công nhận di sản này cung cấp cơ hội phát triển cho ngành trầm hương theo hướng OCOP, nâng cao giá trị xuất khẩu và hấp dẫn đầu tư.
Theo thông tin từ báo chí địa phương, Tháp Bà Ponagar cùng với trầm hương chính là “đòn bẩy di sản cho kinh tế – du lịch” của tỉnh Khánh Hòa.
Nhu cầu quản lý di tích và bảo tồn văn hóa
Lễ hội Tháp Bà và việc công nhận danh hiệu quốc gia đặc biệt đã mở ra một nhu cầu mới về quản lý di tích một cách chuyên nghiệp, kiểm soát sự thương mại hóa và các hoạt động kinh doanh ngoài mục đích văn hóa diễn ra trong không gian linh thiêng. Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hóa – Thể thao – Du lịch) đã yêu cầu chấn chỉnh các hoạt động múa hát có thể bị biến tướng tại lễ hội, nhằm tôn trọng bản sắc văn hóa và tín ngưỡng địa phương.
Tại tỉnh Khánh Hòa, nơi có cộng đồng người Chăm và Việt cư trú, nghề làm gốm truyền thống, thổ cẩm, và biểu diễn múa Apsara vẫn được gìn giữ và phát triển. Các nghệ nhân đang tái thiết không gian văn hóa dân tộc trong những ngày hội, tạo nên động lực kết nối văn hóa đa dạng, đồng thời góp phần nâng cao giá trị du lịch địa phương.
Hướng phát triển bền vững cho Tháp Bà Ponagar
Với danh hiệu Di tích Quốc gia đặc biệt, Tháp Bà Ponagar sẽ nhận được sự ưu tiên về nguồn lực trong công tác bảo tồn và tu bổ, cùng các vấn đề liên quan đến cảnh quan và kết nối với các di sản khác như Hòn Chồng và Hòn Đỏ. Từ tháng 12/2024 đến tháng 5/2025, những điểm này đã thu hút hơn 1,26 triệu lượt khách và đóng góp 42 tỷ đồng doanh thu từ vé vào cổng.
Tuy nhiên, nếu không có chiến lược tổng thể, di sản có thể rơi vào tình trạng thương mại hóa, trong khi nếu bảo tồn cứng nhắc, di tích có thể trở nên xa lạ với cộng đồng. Do đó, sự tham gia của chính quyền, cộng đồng và doanh nghiệp là rất quan trọng trong liên kết vùng và phát triển các sản phẩm văn hóa du lịch.
Đề xuất phát triển văn hóa đa dạng
Để thúc đẩy sự phát triển của Tháp Bà Ponagar trở thành điểm đến văn hóa tôn giáo, nhiều đề án đã được đặt ra như tổ chức chương trình “Trăng soi dáng Tháp,” “Linh thiêng xứ Trầm”, tour trải nghiệm làm trầm hương, các triển lãm nghệ thuật, ứng dụng công nghệ AR/VR tái hiện lịch sử của di tích.
Mục tiêu là biến Tháp Bà Ponagar thành một khu vực văn hóa – tín ngưỡng không chỉ của Khánh Hòa mà còn cho khu vực Nam Trung bộ và Tây Nguyên.
Tóm lại
Tháp Bà Ponagar, với vị trí nâng cao trong danh sách di tích quốc gia đặc biệt, hứa hẹn sẽ trở thành trung tâm của văn hóa – du lịch tại Việt Nam, góp phần định hướng phát triển du lịch văn hóa – tín ngưỡng. Động thái này không chỉ bảo tồn bản sắc văn hóa mà còn khẳng định vai trò của di sản trong tương lai.